حوزه علمیه سامراءحوزه علمیه سامرا با ورود امام هادی و امام حسن عسکری (علیهما‌السّلام) به این شهر بنا می‌شود. پس از غیبت صغری به دلیل توجه عباسیان و ایجاد عصر خفقان به رکود علمی رسید. بعد از آن با ورود حضرت آیت‌الله العظمی میرزا سید محمد حسن شیرازی (قدس سره) به شهر سامرا ادامه پیدا می‌کند. از رویدادهای مهم تاریخی جهان اسلام که از حوزه علمیه سامرا رهبری و هدایت شد، نهضت اسلامی تحریم تنباکو است. ۱ - پایتخت دوم عباسیاندر زمان معتصم شهر سامرا به عنوان پایتخت دوم عباسیان بنیاد گردید. وی به همراه لشکرش به این شهر که در شرق بغداد بود و تا آنجا سه منزل فاصله داشت و می‌شد از شهر جدید پایتخت قدیم را زیرنظر داشت، [۱]
حسن ابراهیم حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ج۲، ص۳۱۶.
انتقال یافت. [۲]
یافعی، عبد الله بن اسعد، مرآة‌الجنان، ج۱، ص۱۶۰.
۲ - دوره اول حوزه سامرادوره اول حوزه علمیه سامرا با ورود امام هادی و امام حسن عسکری (علیهما‌السّلام) به این شهر آغاز می‌شود، که امام به صورت حضوری و مکاتبه‌ای به نشر معارف الهی می‌پرداخت و تعیین وکلا و نمایندگان از طرف ایشان در شهرهای مختلف ایران و عراق و حجاز، در حکم گسیل دانشمندان به حوزه‌های جدید شیعی بود. امام علی‌النقی (علیه‌السّلام) با توجه به ماجرای مرموز صوفیه در عصر خویش که مردم را از حضور سیاسی و عبادت واقعی دور می‌دارند، با نشر فرهنگ دعا و زیارت و با عرفان ناب شیعی به ستم‌ستیزی و دشمن‌شناسی می‌پردازد و لزوم دوستی اهل بیت عصمت (علیهم‌السّلام) را یادآور می‌شود. لذا وقتی «موسی بن عبدالله نخعی» به حضورش رسیده، درخواست زیارتی جامع می‌نماید به ایجاد پیوند میان مردم و اهل بیت (علیهم‌السّلام) قیام می‌کند و مقام والای آنان را در رهبری امت یادآور می‌شود. کسانی که دین درست نزد آنهاست. امام‌هادی (علیه‌السّلام) صفات ائمه شیعه (علیهم‌السّلام) را در ضمن زیارت جامعه به او می‌آموزد و صفات ائمه را در آنجا می‌شمارد که در مفاتیح موجود است. حوزه سامرا پس از امامت امام هادی (علیهم‌السّلام) به زعامت امام عسکری (علیهم‌السّلام) در زمان خاص و سخت اداره می‌شود تا به دوره غیبت صغری می‌رسد امام عسکری (علیهم‌السّلام) نیز شاگردان زیادی در این حوزه تربیت می‌کند. با توجه به محدودیتی که امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) در دوران امامت خویش داشته از هر فرصتی برای نشر معارف الهی استفاده نموده و ۲۶۳ تن از معاصران آن حضرت روایات ایشان را نقل کرده‌اند. (قزوینی، سید محمد کاظم، الامام الحسن العسکری، من المهد الی اللحد.) و اینک روایاتی در اصول اعتقاد، فقه و تفسیر ما وجود دارد که از ایشان نقل گردیده است. [۳]
طبسی، محمد جواد، حیاةالامام العسکری، ص۳۴۲-۳۷۲.
۲.۱ - وکلای امام عسکریامام یازدهم (علیه‌السّلام) در پی رسیدگی به امور شیعیان در دورترین نقاط کشور پهناور اسلامی، وکلا و نمایندگانی را به شهرهای مختلف گسیل می‌داشتند که برخی از آنان عبارت بودند از: ۱. ابراهیم بن عبدة‌النیشابوری | نیشابور ۲. ایوب بن نوح | (پدرش در کوفه قاضی بود) ۳. ایوب بن الباب | نیشابور ۴. احمد بن اسحاق رازی ۵. احمد بن اسحاق اشعری | قم ۶. جعفر بن سهیل ۷. حفص بن عمرو عمری ۸. عثمان بن سعید عمری | یمن، مصر ۹. علی بن جعفر همدانی | بغداد، مکه ۱۰. قاسم بن العلاء همدانی | آذربایجان ۱۱. محمد بن احمد بن جعفر القمی ۱۲. محمد صالح بن محمد الهمدانی | بغداد ۱۳. محمد بن عثمان بن سعید العمری ۱۴. عروة بن یحیی بغدادی | بغداد [۴]
طبسی، محمد جواد، حیاةالامام العسکری (علیه‌السّلام)، ص۳۴۲-۳۷۲.
پس از شهادت امام حسن عسکری (علیه‌السّلام)، حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) به امامت رسید که دوران امامت ایشان به دو عصر غیبت صغری و کبری منجر گردید و در عصر غیبت صغری نواب خاص ایشان عموماً در بغداد سکنی گزیدند و حوزه سامرا از رونق افتاد. علاوه بر نواب اربعه که در عصر غیبت از طرف حضرت ولی عصر (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) نماینده ایشان بودند، برخی دیگر از رجال علم و دانشمندان شیعی به مقام نمایندگی نواب این دوره رسیده‌اند که شیخ صدوق به ذکر نام آنها پرداخته است: ۱. حاجز بن یزید وشاء | بغداد ۲. بلالی | بغداد ۳. عطار | بغداد ۴. عاصمی | کوفه ۵. محمد بن ابراهیم مهزیار | اهواز ۶. احمد بن اسحاق | قم ۷. محمد بن صالح | همدان ۸. بستامی | ری ۹. ابوعلی اسدی | ری ۱۰. قاسم بن علا | آذربایجان! ۱۱. محمد بن شاذان | نیشابور [۶]
دوانی، علی، مهدی موعود، ص۷۶۰.
[۷]
دوانی، علی، مفاخر اسلام، ج۲، ص۳۹۵.
۳ - دوره دوم حوزههرچند شهر سامرا خالی از رجال علم نبوده و همواره مورد توجه شیعه بوده است لیکن به سبب توجه خاص عباسیان به این شهر نوّاب امام زمان (علیه‌السّلام) از حوزه علمیه سامرا به بغداد رفته، برای برخی از شهرهای مهم شیعی نیز نمایندگانی انتخاب کردند. بدین ترتیب حوزه سامرا پس از غیبت صغری به دلیل توجه عباسیان و ایجاد عصر خفقان به رکود علمی رسید. ۴ - دوره سوم حوزهاین دوره با ورود حضرت آیت‌الله العظمی میرزا سید محمد حسن شیرازی (قدس سره) به شهر سامرا آغاز می‌گردد. وی به سال ۱۲۳۰ هجری در شیراز متولد شد و دروس مقدماتی را در نزد دایی‌اش سید حسین معروف به «مجد‌الاشراف» و «میرزا ابراهیم» خواند. سپس در حوزه علمیه اصفهان از محضر «شیخ محمد تقی» صاحب حاشیه بر معالم الاصول و «میرسیدحسین بیدآبادی» بهره برد. آن‌گاه به عتبات عالیات رفت. وی در نجف در حوزه درس «صاحب جواهر» و «شیخ انصاری» شرکت جست و مدتی در حوزه علمیه کربلا از محضر «سید ابراهیم» (مؤلف کتاب ضوابط) بهره برد پس از درگذشت شیخ اعظم انصاری، به مرجعیت و رهبری شیعیان انتخاب گردید. با هجرت میرزای شیرازی به سامرا، حوزه علمیه این شهر پس از گذشت سالهای متمادی مرکز اسلام و بزرگ دانشگاه علوم اسلامی شیعه امامیه گردید. [۸]
عبدالرحیم، عقيقي بخشايشي، فقهای نامدار شیعه، ص۳۵۷ـ۳۵۶.
[۹]
شیخ آغا بزرگ طهرانی، محمد حسن، هدیة الرازی الی الامام المجدد الشیرازی، ص۲۲-۱۹.
علامه محقق شیخ آقا بزرگ تهرانی دانش‌پژوهان مکتب میرزای شیرازی را که به تحصیل و تحقیق مشغول بودند بالغ بر سیصد و هفتاد نفر نام برده که برخی از آنان عبارتند از:۱. سید محمد ابراهیم حسنی بهبهانی ۲. سید ابراهیم دامغانی خراسانی نجفی ۳. آقا سید ابراهیم بن میر محمدعلی دوری خراسانی کاظمی ۴. شیخ ابراهیم نوری ۵. آخوند مولی محمد ابراهیم نوری ایلکایی ۶. آقا میرزا ابراهیم بن میرزا اسماعیل سلماسی کاظمی ۷. سید ابراهیم بن سید حسین بهبهانی حائری ۸. سید ابراهیم بن سید علی اصغر تهرانی حسینی ۹. میرزا ابراهیم بن مولی محمد علی بن احمد محلاتی شیرازی ۱۰. سید ابوالحسن شوشتری بن سید حسین ۱۱. سید ابوالحسن تنکابنی ۱۲. حاج مولی ابوالحسن سلطان آبادی ۱۳. حاج سید ابوالحسن طالقانی ۱۴. حاج مولی ابوالحسن مرندی نجفی ۱۵. میرزا ابوالحسن مدرس یزدی ۱۶. حاج میرزاعبدالله بن حاج میرزا ابوالقاسم موسوی زنجانی ۱۷. حاج میرزا ابوالفضل تهرانی ۱۸. حاج میرزا ابوالقاسم رضوی نیشابوری همدانی ۱۹. حاج سید احمد کربلایی نجفی ۲۰. حاج میرزا اسحاق همدانی ۲۱. حاج سید اسدالله اصفهانی ۲۲. شیخ اسدالله شوشتری ۲۳. شیخ اسدالله زنجانی ۲۴. سید اسدالله قزوینی ۲۵. سید اسماعیل بجنوردی ۲۶. حاج میرزا اسماعیل شیرازی حسینی ۲۷. سید اسماعیل صدر ۲۸. آخوند مولی اکبر نهاوندی ۲۹. آقا میرزا محمد باقر اصطهباناتی ۳۰. سید محمد تقی اصفهانی ۳۱. سید محمد تقی تربتی ۳۲. میرزا محمد تقی شیرازی حائری ۳۳. حاج میرزا جواد تبریزی ۳۴. شیخ جواد بن مولی محرم علی طارمی زنجانی ۳۵. شیخ محمد جواد بن شیخ مشکور ۳۶. حاج سید حبیب الله بن حاج سید محمد موسوی خویی ۵ - اسلوب تدریسآیت الله العظمی شیرازی (متوفی ۱۳۱۲) نخستین مجتهدی است که شیوه اجتهادی شیخ انصاری را ترویج کرد و در حوزه علمیه سامرا اسلوبی خاص در تدریس را پیش گرفت که به «شیوه سامرا» معروف شد. وی مساله‌ای را در حوزه درس خویش مطرح می‌نمود و طلاب و فضلا ابعاد مختلف آن را مورد بررسی قرار می‌دادند و زمانی که به مشکلی بر می‌خوردند، میرزا با بیانی شیوا به حل اشکال اقدام می‌ورزید. لذا درس وی خاص کسانی بود که در فقه و اصول مدارج عالی را طی کرده، به تحقیق و بررسی مشغول بودند. از ویژگی‌های تدریس میرزای شیرازی بارور کردن استعدادها و شخصیت دادن به طلاب و فضلای حاضر در درس بود و هر کس سخنی داشت سخنش شنیده می‌شد و در نهایت استاد به بیان نظر خود می‌پرداخت. [۱۰]
حماسه فتوا، ویژه نامه روزنامه جمهوری اسلامی، ۷ اسفند ۱۳۷۰.
۶ - حماسه فتوااز رویدادهای مهم تاریخی جهان اسلام که از حوزه علمیه سامرا رهبری و هدایت شد، نهضت اسلامی تحریم تنباکو است. میرزای شیرازی با تحریم تنباکو علاوه بر شکست یک قرارداد اقتصادی و پیروزی در جبهه سیاسی، آبروی روشنفکر‌نمایان زمان خود را برد [۱۲]
جلال آل احمد، خدمت و خیانت روشنفکران، ج۲، ص۶۷.
(ملکم خان) مقام مرجعیت و رهبری روحانیت و نفوذ کلام وی و توجه به مردم را مورد توجه قرار داد و یگانه دشمن استعمار و مجاهد فی سبیل‌الله شناخته گردید و به همین سبب در نهضت مشروطیت لبه تیز تهاجمات به سوی مراجع و روحانیان تشیع گرفته شد. و بنابر نقلی همین شناخت استعمار باعث شد تا میرزای شیرازی را مسموم نموده، به شهادت برسانند.پس از وی شاگردانش نیز پرچمداران دین و قرآن و سیاست اسلامی گردیدند و با ایجاد حکومت اسلامی در لارستان از سوی آیت‌الله سید عبدالحسین لاری خواستار وحدت مذهب و سیاست و مشروطه مشروعه شدند و شیوه استاد را در مبارزه پی گرفتند. آیت‌الله‌العظمی میرزا محمد‌تقی شیرازی از شاگردان نام‌آور حوزه سامرا و مکتب جهاد و مبارزه میرزای شیرازی بزرگ است. وی از نخستین مهاجران به حوزه علمیه سامراست که از محضر میرزای شیرازی بهره برد و او برترین شاگردان او گردید و خود به تدریس و تربیت دانشجویان علوم اسلامی همت گمارد، میرزا محمد تقی شیرازی پس از درگذشتِ میرزا محمد حسن شیرازی، مرجع تقلید شیعیان جهان گردید و به حوزه علمیه کربلا منتقل شد و انقلاب عراق را در آن حوزه آغاز کرد. آیت‌الله سید محمد علی هبةالدین شهرستانی از جمله دانشمندان حوزه علمیه سامرا بود که میرزا محمد تقی شیرازی را در انقلاب عراق و هماهنگی مردم و سران عشایر یاری کرد. ۷ - کتابهای نوشته شده در حوزه سامرااز جمله کتابهایی که در حوزه علمیه سامرا نگارش یافته، کتب زیر است: ۱. شرح «نجاه العباد» شیخ ابوطالب سلطان آبادی (متوفی قبل از ۱۳۲۰ ه. ق.) ۲. حاشیه بر «فصول» شیخ احمد شیرازی ـ شانه ساز (متوفی ۱۳۳۲) ۳. «تقریرات الفقهیه» سید اسدالله قزوینی (متوفی ۱۳۲۷) ۴. «صمصام المهدی فی رد الفاضل الهروی» ـ فی الامامه ـ شیخ محمد باقر قائنی (متوفی ۱۳۵۲) ۵. «العین الباصره فی شرح التبصره» شیخ محمد باقر قائنی ۶. «کتاب المصابیح» ـ فی الفقه ـ سید جمال‌الدین عاملی قزوینی (متوفی حدود ۱۳۳۰) ۷. «الرحله المدرسیه» آیه الله شیخ محمد جواد بلاغی (متوفی ۱۳۲۵) ۸. «الهدی الی دین المصطفی» شیخ محمد جواد بلاغی ۹. «رساله التوحید و التثبیت» (التثلیث) شیخ محمد جواد بلاغی ۱۰. «تاریخ الدخانیه» شیخ حسن کربلائی (متوفی ۱۳۲۲) ۱۱. «هدیةالنمله» حاج آقا رضا همدانی ۱۲. «کیت کیت فی تعیین رب البیت» شیخ حسین یزدی (متوفی ۱۳۶۵) ۱۳. «ماثر الکبراء فی تاریخ سامراء» ذبیح‌الله محلاتی ۱۴. «ریاحین الشریعه» شیخ ذبیح الله محلاتی ۱۵. «مصباح الفقیه» ـ فی شرح الشرائع ـ آیت‌الله العظمی شیخ آقا رضا همدانی ۱۶. «الدرة الثمینه» شیخ محمد صالح آل طعان (متوفی ۱۳۳۲) ۱۷. «الشهاب الثاقب فی تفضیح الکاذب»، فی ردالبابیه، از سید عبدالحسین‌هاشمی بروجردی همدانی ۱۸. «حقائق الاصول» سید عبدالکریم حائری (متوفی ۱۳۱۰) ۱۹. «حاشیه کبیره علی القوانین» شیخ میرزا عبدالله زنجانی (متوفی ۱۳۲۷) ۲۰. «مستدرک بحار الانوار» آیه الله تهرانی ۲۱. «رجال البرقی» شیخ عبدالمجید یزدی (متوفی ۱۳۰۸) ۲۲. «رموز ریاض» شیخ عبدالنبی استرآبادی (متوفی ۱۳۴۰) ۸ - پانویس
۹ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «حوزه علمیه سامراء»، تاریخ بازیابی ۹۷/۱۲/۲۸. رده‌های این صفحه : تاریخ حوزه‌های علمیه عراق | حوزه علمیه سامراء | حوزه‌های علمیه | سامرا | فرهنگ و اجتماع | مراکز فرهنگی
|